Testament ustny w świetle prawa

Możliwość samodzielnego decydowania o podziale majątku po śmierci to jedno z podstawowych praw każdego człowieka. Obecnie najczęściej wybieranym rozwiązaniem pozostaje testament pisemny bądź ten sporządzony u notariusza. Niestety, życie pisze własne scenariusze i nie zawsze daje czas na formalności. W nagłych przypadkach dopuszczalny jest więc ustny testament, który może uratować ostatnią wolę spadkodawcy przed zapomnieniem. 

Testament ustny znajduje zastosowanie w sytuacjach wyjątkowych, gdy sporządzenie dokumentu w formie pisemnej jest niemożliwe lub znacznie utrudnione. Choć stanowi formę szczególną, obowiązuje go szereg wymagań, których spełnienie decyduje o jego ważności. W artykule wyjaśniamy, jak sporządzić testament ustny, kiedy testament ustny jest ważny, a kiedy nie ma mocy prawnej. Omawiamy również, kto może być świadkiem oraz co dzieje się po ogłoszeniu ostatniej woli spadkodawcy.

Czym jest testament ustny?

Testament ustny to szczególna forma rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci, polegająca na publicznym oświadczeniu przez spadkodawcę jego ostatniej woli. Zgodnie z przepisami, wymagana jest obecność minimum trzech świadków, którzy mogą potwierdzić treść przekazanego oświadczenia. Ta forma testamentu znajduje zastosowanie wyłącznie w wyjątkowych okolicznościach – gdy sporządzenie dokumentu pisemnego lub notarialnego jest niemożliwe.

Warto zaznaczyć, że ustny testament nie dorównuje pod względem pewności prawnej formom pisemnym. Wiąże się bowiem z istotnymi ograniczeniami, zwłaszcza w zakresie udowodnienia jego treści i okoliczności sporządzenia. Problemy dowodowe mogą skutkować podważeniem lub nawet unieważnieniem takiego oświadczenia. Z tego powodu kancelarie prawne rekomendują, by w miarę możliwości decydować się na testament w formie pisemnej bądź notarialnej.

Kiedy testament ustny jest ważny?

Aby testament ustny wywoływał skutki prawne, musi spełniać określone warunki przewidziane w przepisach prawa cywilnego, a dokładnie w art. 952 Kodeksu cywilnego. Przede wszystkim dopuszczalność tej formy uzależniona jest od szczególnych okoliczności, które uniemożliwiają lub znacznie utrudniają sporządzenie testamentu w formie pisemnej.

Testament ustny jest ważny, jeżeli:

• istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo z powodu nadzwyczajnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo trudne,
  
• spadkodawca wyraził swoją ostatnią wolę ustnie w obecności co najmniej trzech świadków,
  
• treść oświadczenia została spisana przed upływem roku od jego złożenia oraz podpisana przez spadkodawcę i dwóch świadków lub przez wszystkich świadków (jeżeli spadkodawca nie mógł podpisać dokumentu).

Jeśli testament nie został spisany, prawo przewiduje alternatywne rozwiązanie. Testament ustny świadkowie mogą potwierdzić przed sądem, o ile zostaną przesłuchani w ciągu sześciu miesięcy od śmierci spadkodawcy.

Testament ustny –  i co dalej?

Sporządzenie testamentu ustnego to dopiero pierwszy krok w procesie przekazania majątku zgodnie z ostatnią wolą spadkodawcy. Po śmierci testatora osoby zainteresowane, zwłaszcza świadkowie testamentu, powinny jak najszybciej podjąć działania zmierzające do utrwalenia treści oświadczenia. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, mogą to uczynić na dwa sposoby.

Jak sporządzić testament ustny?

Po pierwsze, treść testamentu może zostać spisana przez jednego ze świadków lub osobę trzecią w ciągu roku od jego ogłoszenia. Dokument ten musi zawierać datę i miejsce złożenia oświadczenia oraz podpisy spadkodawcy i dwóch świadków lub wszystkich świadków, jeśli spadkodawca nie może podpisać pisma.

Alternatywnie, gdy testament nie został spisany, treść oświadczenia może zostać potwierdzona w postępowaniu sądowym. Wówczas przynajmniej dwóch świadków musi złożyć zgodne zeznania przed sądem w ciągu sześciu miesięcy od śmierci spadkodawcy. Postępowanie to umożliwia sądowi ocenę, czy spełnione zostały wszystkie wymogi określone przez prawo spadkowe.

W przypadku stwierdzenia ważności testamentu sąd wydaje postanowienie o nabyciu spadku zgodnie z wolą spadkodawcy. Jeżeli jednak pojawią się wątpliwości co do formy, treści lub okoliczności sporządzenia testamentu, możliwe jest wszczęcie procedury mającej na celu ustalenie, czy testament ustny jest ważny, jeśli istnieją ku temu podstawy.

Kiedy testament ustny traci ważność?

Choć testament ustny może być skutecznym sposobem wyrażenia ostatniej woli w sytuacjach nadzwyczajnych, jego ważność jest ściśle ograniczona przepisami. Aby zachował moc prawną, muszą zostać spełnione nie tylko warunki jego sporządzenia, lecz także odpowiednie procedury utrwalenia treści oświadczenia spadkodawcy.

Testament ustny traci ważność w następujących przypadkach:

• Jeśli treść oświadczenia nie została spisana przed upływem roku od jej złożenia lub nie została potwierdzona przed sądem zgodnymi zeznaniami świadków w wymaganym terminie.
  
• Gdy zgodne zeznania świadków (minimum dwóch) nie zostały złożone przed sądem przed upływem sześciu miesięcy od śmierci spadkodawcy, czyli od momentu otwarcia spadku.
  
• Zgodnie z art. 955 Kodeksu cywilnego, ustny testament przestaje obowiązywać po sześciu miesiącach od momentu ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie zwykłej formy testamentu – chyba, że w tym czasie spadkodawca zmarł. Warto podkreślić, że bieg tego terminu może ulec zawieszeniu, jeżeli spadkodawca wciąż nie miał możliwości sporządzenia testamentu w formie pisemnej lub notarialnej.

Należy pamiętać, że zgodne zeznania świadków mogą być uznane przez sąd tylko wtedy, gdy osoby te spełniają wymogi prawne dotyczące świadków testamentu. W przeciwnym razie, nawet jeśli ostatnia wola była zgodna z intencją spadkodawcy, dokument może zostać uznany za nieważny.

Testament ustny – kto może być świadkiem?

Świadkowie obecni przy sporządzaniu testamentu ustnego muszą spełniać szereg wymogów prawnych, które mają na celu zapewnienie bezstronności i wiarygodności tego rodzaju oświadczenia. Nie każda osoba może pełnić tę funkcję, nawet jeśli była obecna w chwili wyrażania ostatniej woli spadkodawcy.

Kto nie może być świadkiem testamentu ustnego?

Przede wszystkim świadkiem nie może zostać osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść majątkowa. Ograniczenia obejmują także:

• małżonka spadkodawcy,
• powinowatych oraz krewnych w linii prostej oraz w linii bocznej do stopnia drugiego,
• osoby pozostające ze spadkodawcą w stosunku przysposobienia.

Jeśli mimo to osoba objęta wykluczeniem wystąpi jako świadek, nieważne będzie tylko postanowienie przysparzające jej korzyści. Jednakże w sytuacji, gdy bez tego zapisu spadkodawca nie sporządziłby testamentu o danej treści, nieważność może objąć cały dokument.

Świadkami testamentu ustnego nie mogą być również osoby:

• pozbawione pełnej zdolności do czynności prawnych,
• niewidome, głuche lub nieme,
• nieumiejące czytać ani pisać,
• nieposługujące się językiem, w którym spadkodawca wyraził swoją wolę,
• skazane prawomocnym wyrokiem za składanie fałszywych zeznań.

Przestrzeganie tych zasad jest kluczowe, ponieważ niewłaściwy wybór świadków może prowadzić do sporów lub nawet unieważnienia testamentu ustnego. Z tego powodu warto wcześniej zapoznać się z przepisami określającymi, kto może być świadkiem, aby uniknąć komplikacji prawnych.

Jak podważyć testament ustny?

Podważenie testamentu ustnego możliwe jest wyłącznie na drodze postępowania sądowego. 

Notariusz nie ma uprawnień do stwierdzania nieważności testamentu, dlatego wszelkie wątpliwości dotyczące prawidłowości sporządzenia lub autentyczności takiej ostatniej woli rozstrzyga sąd spadku.

Osoba chcąca zakwestionować ważność testamentu musi przedstawić argumenty, które podważają spełnienie wymagań ustawowych, takich jak:

• brak obawy rychłej śmierci lub szczególnych okoliczności uzasadniających sporządzenie testamentu w ustnej formie,
• niewłaściwy dobór świadków lub naruszenie zasad dotyczących ich udziału,
• niespełnienie wymogów proceduralnych, np. nieutrwalenie treści testamentu w ustawowym terminie.

Jak podważyć testament ustny? W postępowaniu sądowym zazwyczaj przeprowadza się przesłuchania świadków, analizuje okoliczności towarzyszące sporządzeniu testamentu oraz weryfikuje ewentualne dowody pisemne lub nagrania (jeśli istnieją). Osoby uprawnione do złożenia wniosku o podważenie testamentu to nie tylko spadkobiercy ustawowi i testamentowi, ale także osoby uprawnione do zachowku oraz wszyscy, którzy mają interes prawny w zakwestionowaniu rozrządzenia majątkiem.

Jeśli sąd uzna zarzuty za zasadne, testament ustny, lub jego poszczególne postanowienia, mogą zostać uznane za nieważne. Wówczas dziedziczenie następuje zgodnie z zasadami ustawowymi, z uwzględnieniem praw osób bliskich do zachowku.

Testament ustny a inne formy testamentów

Prawo spadkowe dopuszcza różne formy testamentów, które umożliwiają wyrażenie ostatniej woli w sposób zgodny z przepisami. Choć testament ustny odgrywa istotną rolę w sytuacjach nagłych, zasadniczo uznawany jest za rozwiązanie wyjątkowe i tymczasowe.

• Testament pisemny sporządzany własnoręcznie przez spadkodawcę jest najprostszą formą. Musi być napisany w całości odręcznie, opatrzony czytelnym podpisem oraz datą. Choć spełnia wymogi prawne, bywa kwestionowany ze względu na ryzyko fałszerstwa lub niejasności w treści.
  
• Testament notarialny to zapewnienie najwyższego poziomu bezpieczeństwa prawnego. Spisywany w obecności notariusza, niemal całkowicie eliminuje ryzyko błędów formalnych i sporów sądowych. Jest szczególnie polecany osobom dysponującym większym majątkiem lub mającym skomplikowaną sytuację rodzinną.

Na tle tych form ustny testament ma charakter szczególny. Stosowany jest wyłącznie w okolicznościach nadzwyczajnych, gdy inne formy są niedostępne. Choć może być równie ważny jak testament pisemny czy notarialny, jest bardziej podatny na podważenie z powodu trudności dowodowych. Wymaga obecności świadków i przestrzegania ściśle określonych procedur, a wszelkie uchybienia mogą prowadzić do uznania testamentu za nieważny.

Dla osób planujących przekazanie majątku zaleca się, by – jeśli tylko okoliczności na to pozwalają – wybierały formy zapewniające trwałość i bezpieczeństwo prawną ostatniej woli, ograniczając ryzyko sporów między spadkobiercami.